نگاه آسمانی و نگاه زمینی به انسان و منبع شناسی گزاره های تربیتی: موردکاوی برنامه درسی

با نام خدا

نگاه آسمانی و نگاه زمینی به انسان و منبع شناسی گزاره های تربیتی:

موردکاوی برنامه درسی

ارایه شده بعنوان سخنران اختتامیه در

همایش ملی بومی سازی برنامه درسی

تهران- دانشگاه علامه طباطبایی

۳/۳/۱۳۹۵

مدرنیته نماد قطع رابطه میان انسان و آسمان یا انسان و کهکشان است. علوم انسانی هم برای سامان دادن به امور فردی و اجتماعی این انسان بر اساس موازین و رویکرد های زمینی به میدان آمده است. مدیریت و راهبری تعلیم و تربیت بعنوان یک نیاز مدرن جوامع انسانی که بدنبال رشد و کمال انسانی است از چه منبعی باید تغذیه کند؟ بالاخره گزاره های آسمانی در این عرصه چه جایگاهی دارند؟ گزاره های انسانی چه جایگاهی دارند؟

بحث را از یک متفکر غربی تعلیم و تربیت شروع میکنم. از الیوت آیزنر. او از یک جهت با تعلیم و تربیت مبتنی برر گزاره ها و آموزه های دینی بشدت مخالف است و آن را مغایر با ذات تعلیم و تربیت می داند. یعنی و به زغم او لاجرم آمیخته با تعصب و تحجر و مغایر با تعقل و تفکر است. این نکاه طبیعتا مورد تایید ما که طبعا به گزاره های آزمانی توجه و بر آن ها تاکید داریم به هیچ عنوان سازگاری ندارد.

اما همین شخصیت یعنی آیزنر بحث دیگری دارد که به نوع شناسی نظریه ها مربوط می شود. او دو نوع نظریه را معرفی می کند که البته در غرب چندان خریداری ندارد. نوع اول نظریه های توصیفی و تبیینی است و نوع دوم هم نظریه هنجاری و تجویزی. در غرب اگرکسی سخن از گزاره های هنجاری بکند و آن را دارای حیثیت نظریه ای و بار معرفتی بداند نمی تواند چندان محبوبیتی داشته باشد. اما آیزنر صراحتا می گوید این دو منبع می توانند تعلیم و تربیت و فرایند برنامه ریزی درسی را تغذیه و آگاه نمایند. فراتر از این آنکه نظریه های توصیفی در حاشیه و نظریه های هنجاری در متن الهام بخشی و آگاهی بخشی به تعلیم و تربیت و برنامه های درسی هستند. به دیگر سخن نظریه های هنجاری مخدوم و نظریه های علمی خادم هستند. یا نوع اول از نظریه ها نقش اصلی و دسته دوم نقش ثانوی در هدایت جریان تعلیم و تریت دارند[۱]. از دید نگارنده نیز چنین رابطه ای میان جایگاه و نقش نظریه های توصیفی و نظریه های هنجاری پایدار و برقرار است. از این جهت باید گفت شباهتی میان دیدگاه این متفکر غربی و دیدگاه ما شرقیان به چشم می خورد.

اما سخن اصلی در این بحث به بسط  نظریه های هنجاری باز می گردد. در حالبکه آیزنر در این زمینه قایل به تعدد و تنوع نظریه های هنجاری نیست و تیپ شناسی نظریه های او به همین دو قسم کلی محدود می شود، اما نگارنده تقسیم نظریه ها و گزاره های هنجاری را به دو دسته آسمانی و زمینی مفید و قابل دفاع می داند. گزاره های هنجاری آسمانی گزاره هایی هستند که از مبانی دین شناختی و از منبع وحی آسمانی سرچشمه می گیرند. تربیت و برنامه های درسی آنگاه که تحت تاثیر هستی شناسی، جهان شناسی، معرفت شناسی و ارزش شناسی دینی و اسلامی باشد گزاره ها  یا باید ها و نباید های هنجاری آسمانی شکل می گیرد. از بعد هویت  هایی که پرورش آن باید در دستور کار تعلیم و تربیت باشد، بر مبنای این گزاره ها هویت اسلامی متربیان شکل می گیرد.

در لایه بعدی با نظریه  یا گزاره های هنجاری زمینی سروکار داریم. این نظریه ها یا گزاره ها خود دو قسم دارند. یکی بومی – فرهنگی و دیگری جهانی . باید ها و نباید های بومی فرهنگی آن دسته از باید ها و نباید ها هستند که برای شکل دادن به هویت های مشترک و خاص ایرانی مورد توجه و تاکید یک نظام تعلبم و تربیت مطلوب یا برنامه های درسی معقول هستند. باید ها و نباید های جهانی به دنبال تکوین حس مسولیت جهانی در متربیان یا همان هویت جهانی در آنان است. این مجموعه به باید ها و نباید ها مربوط می شود که در پیوند با مسایل و مصیبت های بشر صرفنظر از خاستگاه قومی، فرهنگی و جغرافیایی است و انسان ها بما هو انسان باید دغدغه مشارکت در رفع و حل آنها را داشته باشند. از این دست مسائل جهانی می توان به دغدغه زیست محیطی، دغدغه توسعه پایدار، دغدغه صلح و همزیستی، دغدغه فهم بین المللی، دغدغه فراگیر ساختن آموزش، دغدغه رفع تبعیض جنسیتی و دغدغه شکاف  ذیجیتالی اشاره کرد.

نکته پایانی این که رد پای این هویت ها در مبانی نظری سند تحول آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران به چشم می خورد که نگارنده در این جا تلاش کرده تناظر میان این لایه ها و سطوح هویتی را با لایه ها و سطوح نظریه های هنجاری به نمایش گذارد.

شاید این دوایر متداخل بتواند نسبت میان این گزاره ها در تغلیم و تربیت یا نقش و حایگاه آن ها  را بازنمایی کند.

[۱]  جالب تر این که نظریه های توصیفی از نظر آیزنر دارای  زیرساخت هنچاری هستند اما جنس و ماهیت آنها توصیفی و به دور از باید ها و نباید ها و لذا کاملا متمایز از نظریه های هنجاری هستند. مثلا نظریه پیاژه را باید بعنوان بک نظریه توصیفی شناخت که دارای زیر ساخت ظریف و پنهان هنجاری یا سوگیری انسان شناسانه خاصی هستند.